МэзчIэгъым къычIэкIыхи Лабэ къызэтIысхэм адыгэхэм псэукIэу яIагъэр: унашъо яIэу зэдэпсэуштыгьэх, лIы хэхыгъэхэр яIагъэх. Унэгьо 50 пэпчъ чIыгу аратыщтыгъ, чIыгур плIэу зэпаутыщтыгьэ.

Шхынхэр унагъо пэпчъ ашIыщтыгъ. ГъэжъохэкI, бахъсым, мэджадж ахэр агъэхьазырыщтыгъ. УнэгьуиплI пэпчъ зы пхъэIаш, цуий кIашIэщтыгь, ащ нэбгыриплI игъусагъ. МэщэчитIур зы пуд имыкъумэ аштэщтыгъэп.

ЛэжьакIо зыдэкIыхэкIэ къакъырэ кIахь ашIыти, ащ яIапIэхэр чIалъхьащтыгъэ.

ЧIыгур къорэгъкIэ агощыщтыгъ, нахьыжъым быракъыр зыдигъэчъаекIэ жъон рагъажьэщтыгъ. Загъэпсэфынэу зыхъукIэ быракъым къыгъэлъагъощтыгъ. ЗэкIэри зэдэIэпыIэзэ Iоф зэдашIэщтыгъэ. Лэжьыгъэр залэжькIэ унагъо пэпчъ къытрахыжьыщтыгъ. Илъэс зы-тIущ, ТхьэчIэгъ къызчIэкI ыуж, адыгэхэр аущтэу псэугъэх.

Ащ ыуж межэвойкIэ чIыгур агощи, шъхьадж иунагъо фэлэжьэжьыщтыгъ. .

Ажгъойкъо Аслъанбэч горскэ судэу Мыекъуапэ дэсыгъэти, ащкIэ участкэ ратыгъагъ.

Сыкъызщыхъугъэр Арым гъэхъун* (ТхьэчIэгъ). Ащ илъэсыбэ щызгьэшIагь.

Сятэ хым рахыгъагъ, Мысыры ащэгъагъ. Сятэ къадикIыжьыгъагъ хьаджэ кIуагъэхэм. Сятэ къызщыхъугъэр къэбэртэе хэгъэгу. Сятэ хым къызекIыжьым къызхэхьагъэр Бзэкохьабл, чылэкIэ Джыракъый.

ДжыракъыяцIэри, ЕджэркъояцIэри мэзчIэгъым зычIэсхэм щегъэжьагъэу яI. Еджэркъом илIакъор - Ажгъойкъу. Джыракъыер лIыцIэ, Еджракъри ащ ышнахьыжъ.

Тятэ къызхэхьагъэр кIэмгуй, кIэмгуехэр диным итыгъ.

Пачъыхьэр илъэс 20-30 фэдиз агьэпыигъ, илъэс 17 езэуагъэх. Урысым фыримыкъу хъуи ешIугъэх.

Мэзым къычIафыныр зыпкъ къикIыгъэр адыгэм лъэрыхьэу ахэтхэр ары. Айтэчыкъом адэжь пхъэдз щашIи чылэхэр агьэтIысыгь.

Начальникхэм Хьаджэмыкъом ратыгъ джы Дондуковскэр зыдэщыс чIыгур. А чIыпIэм илъэс 30 щысыхи, хым икIыжьыгъэх.

Лъэрыхьэмэ япщылIыхэр зэраIахыгъэм ипэкIэ пачъыхьэм чIыгу къаритыгъ.

Наибыр** диным фэгъы фэдэу гъы зэхъум, зыгорэм ыIуагъ: Ар зыкIэгъырэр, «абдзахым ипэу сакъыхахьэу кIэсымгьэпщылIыгъэр сыда?» - еIо, ары зыкIэгъырэр, - ыIуагь.

Адыгэ лъэпкъхэр къыздикIыгъэр ылъапсэкIэ Арап хэгъэгур ары. Адыгэхэр мы хэгъэгум икIмэ Арап хэгъэгу кIохэу, щытхьэматэхэу щытыгь. Нэбгырэ 15 фэдиз чэзыу-чэзыоу кIуагъэ. Ауж дэдэ кIожьыгъэр Къаншъау Огъур. Нэгъойхэр жьым римыгьэсы хъуи, мыщ ущыунэхъущт аIуи икIыжьыгъэх.

* Арым гъэхъун — мы чIыпIэр зыдэщыIэр джыри дгъэунэфыгъэп, ау джыдэдэм къ. Мыекъуапэ зыдэщыс чIыпIэм пэмычыжьэу щыIэ чIыпIэ горэм ыцIагъэу теплъы. Ар тэзгъаIорэр, нарт къэбарым зэрэхэтымкIэ, Арым иIуашъхьэ Кужорскэ лъэныкъомкIэ щыIэу ары. Арымрэ Ошъадэрэ зэшыгъэх, тIури къалэм итемыр-къокIыпIэ лъэныкъо щаукIыгъэх ыкIи щагъэтIылъыгъэх (Ошъадэ иIуашъхь).

Сятэм ятэ къызщыхъугъэр Абдзахэ, хэгъэгу (ТхьэчIэгъ).

Пачъыхьэм мэзым чIимгъэсы хъуи адыгэхэр, ызыныкъо хым екIолIагь, Истамбол икIыжьынхэу, имыкIыжьышъоу IулIэхьагъэр бэ.

Джыракъые зыдэщысыгъэр Арым гъэхъун. Абдзахэр къызэукъом, Хьаджэмыкъохьаблэ Дондуковскэ станицэр зыдэщысым тIысыгъэ. Илъэс 85-рэ хъугъэ ар зытIысыгъэр. Хым имыкIхэзэ илъэс 20-23 фэдиз а чIыпIэм чылэр щысыгъ. Адрэ чылэхэри а лъэхъаным къэтIысыгъэх.

Джыракъые ТхьэчIэгъ къызчIэкIым ПщычэуитIум* агузэгу, мэзышхом дэжь, пщыIэм (чэлхэм) ачIэсэу зы илъэс щысыгъэх. Джыракъые унэгъо 60 апэу зэрэхъущтыгъэр.

А лъэхъаным Джыракъые дэжь мэзэу щытыгъэр: Чэт мэз, Чэтмэз лый, БжьэгъалIэ мэз.

Джыракъые джы зыдэщысыр нахь чIыгушIоу алъэгъуи къэтIысыгъэх. Чылэр къызэтIысым, нэгъокI унагъохэр къакIуи къэтIысыгъэх.

Джыракъые зытраIукIыгьэр. ЗэшитIу щыIагъ, анахьыжъым Еджракъ ыцIэу, нахьыкIэм Джыракъ ыцIэу. Ахэмэ ацIэ теIукIыгъ ЕджэркъояцIэри, ДжыракъыяцIэри.

Участкэ къызэрахьыгъэр: Къэплъаныкъо Адэдджэрыир урысыдзэм IофшIакIоу ахэтыгъ. Ау участкэ иIагъэп. Къэплъаныкъом генерал горэ ыухъумэу щытзэ, зы лIы горэ лъэсэу блэкIыти ыIуагъ: «Къо гъашхэ пIонэу, мы узшъхьащытыр сыда» ыIуи, генералым шхончкIэ еон зеIом, Адэдджэрыир епхъуи ригъэуагъэп, ыIэ къытефи къыуIагъ, ащ ыуж ащ ыIэ гьугъэ. А хъэбарыр пачъыхьэм зыраIом, Къэплъаныкъор зыфэе чIыгур ратыгъ, дес. 5000 ыIыгъыгъ. Ащ ишъыпкъэу урысым бзэгу афихьэу ахэтыгъ.

Джыракъые Фарзэ къызытIысыгъэр илъэс 84 хъугъэ.

Лъэпкъ зэфэшъхьафхэу Джыракъые дэсхэр: абдзах, кIэмгуй, мэхъош, шапсыгъ, къэбэртай, абадзэ.

Участкэ зиIагъэхэр: Дачъэ, Хьакурын, Хьаджэмыкъу, Беданэкъо, Ахъмэт, Мыщынэкъо, Унэрэкъо, Ажгъоикъо.

Хым адыгэхэр икIынэу зытехъухьагъэр. Урыс пачъыхьэм адыгэхэр мэзым къызчIефым, «урысым тиштагъэшъ тыкIодыщт, къулыкъу фэтшIэщтэп, тидин зэфэдэп, быслъымэн пачъыхьэм дэжь тыкIощт», - аIуи хым икIыжьыгъэх.

Апэу лъэпкъхэр зыдэщысыгъэхэр:

Абадзэ - Инджыдж псыхъом ыпшъэкIэ къушъхьэ лъапэм чIэсыгъэх. Абадзэ зыкIаIуагъэр - абэр ащыгъэу хэгъэгум къихьагъэх. Абэ - упкIэ къэптан. Хэкум къызехьэм дзэ фэдиз хъущтыгъэхэти абадзэ аIуагъ.

Абдзах - абадзэм якIахэкIэ къэтIысыгъэх. Абдзах кIаIуагьэр - абадзэмэ ахэкIэ къэтIысыгъэхэти, ащ теIукIыгъ. Пщы яIагъэп.

Мэхъош - ТхьэчIэгъ Iупэм щысыгъэх. Бэгъырсэкъор япщыгъ.

КIэмгуй - Мыекъуапэ ылъэныкъокIэ щысыгъэх. Айтэчыкъор (Болэтыкъор) япщыгъ.

Убых - Шъащэ** дэжь щысыгъ.

Адыгэхэр мэзым къычIафы зэхъум цокъэ лъэгукIадэр агъажъэмэ ашхэу щытыгъ. ЛъапцIэу осым хэтхэу, япаIохэр зыщахмэ, теуцохэмэ алъакъохэр агъэфабэу щытыгь, сабыйхэр чIадзмэ хэхьажьхэу щытыгъ.

* ПщычэуитIу - джы Пщыжъхъаблэ зыдэщысым дэжь.

** Шъащэ - Сочи.